انسان دارای دو بعد اجتماعی و فردی است و در هر دو بعد نوعی تعامل مطرح می‌شود. بر همگان واضح است که در بعد اجتماعی تعامل بین انسان و جامعه و دیگر انسان‌ها وجود دارد، اما تعامل در بعد فردی چگونه وجود دارد؟ این سؤالی است که در این نوشتار آن را بررسی کرده و پاسخ می‌دهیم.

طرح سخن:

انسان اگرچه موجودی اجتماعی است، اما در طبیعت خود نیاز به لحظاتی دارد که با خودش تنها بماند. این تنهایی به او فرصت اندیشیدن می‌دهد. اندیشیدنی بدون دغدغه … .

تمدنِ دارای سلطه بر دنیا به دلیل شناخت نادرست از هویت اصلی انسان و درک ناصحیح از حقیقت وجودی او، طی چند هزار سال، طرح‌ها و برنامه‌های کلانی را برای زندگی انسان رقم‌زده است که با فطریات انسان در تناقض جدی بوده و نیازهای اصلی او را تحت‌الشعاع قرار داده است. برای وضوح این ادعا مثالی می‌زنیم که برای مخاطبان محترم ملموس باشد. امروزه برنامه‌ها و ساختار مختلفی در سطوح کلان آموزشی، اقتصادی، نظامی، سیاسی و … در دنیا وجود دارد که ما نیز در کشورمان با الگوبرداری‌های کورکورانه از آن‌ها، شرایطی را مهیا کرده‌ایم که مسیر «تشکیل خانواده » برای جوانان دشوار شده است. از یک ‌سو نیاز جدی به برآوردن نیازهای جنسی و از سوی دیگر مشکلات اقتصادی و از طرفی تحریک جنسی در سطح بالا، بن‌بست‌هایی را برای انسان مدرن فراهم کرده است که راه‌های پیشنهادشده برای گریز از آن معادل است با تباهی در دنیا و آخرت. راه‌هایی که انسانیت را نادیده می‌گیرد و انسان را حیوانی همچون دیگر حیوانات می‌داند.

اما به سخن خودمان بازمی‌گردیم. گفتیم که یکی از نیازهای اصلی انسان، تنهایی همراه با تفکر است. در دین مبین اسلام این تنهایی بسیار موردتوجه قرارگرفته و بزرگان عرفان آن را «خلوت» می‌خوانند. انسان فطرتاً نیاز به «خلوت» دارد. حتی گفته می‌شود این نیاز، روزانه است و این نیازسنجی را در دستورات دین اسلام می‌بینیم؛ اما متأسفانه ساختارهای ویرانگر سبک زندگی در تمدن غرب، شرایطی را رقم‌زده است که در خروجی آن، مجالی برای «خلوت روزانه» باقی نمی‌ماند. ساختارهای فرهنگی، اقتصادی، هنری و … هرکدام به شکلی انسان مدرن و پیشرفته (!) را از «خلوت» بی‌بهره کرده است.

برای درک این حقیقت کافی است اندکی به دور و بر خود بنگرید. معماری شهری امروز را با معماری عرفانی دیروز ایران مقایسه کنید. در خانه‌های دیروز همیشه جایی برای خلوت و عبادت وجود داشت، اما امروز خانه‌ها، تنها خوابگاه و رستوران‌های خانوادگی شده‌اند. کافی است یک روز را در بازارهای شهر {مخصوصاً کلان‌شهرها} بگذرانید. سبک زندگی غربی و اومانیستی دور باطل و خنده‌داری را رقم‌زده است. در این سبک زندگی انسان کار می‌کند تا پول دربیاورد، پول درمی‌آورد تا بخورد، می‌خورد تا بتواند کار کند، کار می‌کند تا پول دربیاورد، پول درمی‌آورد تا بخورد، می‌خورد تا بتواند کار کند، کار می‌کند تا پول دربیاورد … . آیا غیرازاین است …؟ این دور باطل مرا به یاد تعبیر امیرالمؤمنین در نامه‌ی به عثمان بن حنیف در نهج‌البلاغه می‌اندازد که فرمودند: « أَتَمْتَلِیءُ السَّائِمَهُ مِنْ رِعْیِهَا فَتَبْرُکَ؟ وَتَشْبَعُ الرَّبِیضَهُ مِنْ عُشْبِهَا فَتَرْبِضَ؟ وَیَأْکُلُ عَلِیٌّ مِنْ زَادِهِ فَیَهْجَعَ؟ قَرَّتْ إِذاً عَیْنُهُ إِذَا اقْتَدَی بَعْدَ السِّنِینَ الْمُتَطَاوِلَهِ بِالْبَهِیمَهِ الْهَامِلَهِ، وَالسَّائِمَهِ الْمَرْعِیَّهِ» (ترجمه‌ی مختصر: چشم علی روشن، آیا علی هم مانند گوسفند از زاد و توشه‌ی خود بچرد و بخوابد؟(. این همان زندگی غافلانه است. این دور باطل و خسته کننده ، خلوت را از انسان مدرن گرفته است.

اما حقیقت آن است که انسان را نمی‌توان از نیازش به «خلوت» بی‌نیاز کرد. لذا تمدن یونانی غرب باید به فکر چاره برای این نیاز مهم باشد. امّا پاسخ غرب به «نیاز به خلوت» چه بود؟ پاسخ یک کلمه است:«تفرّد» و یا “Individualism”. امروزه سازوکارهای مختلف اجتماعی و سبک زندگی، انسان را به سمتی رهنمون می‌شود که «تفرّد» او بیشتر شود. ساختار خانه، سیستم‌های آموزشی، سیستم‌های فرهنگی و از همه مهم‌تر «فضای مجازی». این روند به‌گونه‌ای است که در نقشه ترند گذاری که در سال ۲۰۱۰ منتشر شد (Trends and Technology time line 2010) تفرّد و یا همان “Individualism” به‌عنوان یکی از ۱۳ مگاترند (Mega trend) آینده در بازه زمانی ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۵ معرفی‌شده است.

یعنی پیش‌بینی می‌شود که در سال ۲۰۱۵ انسان‌ها غالباً دارای زندگی فردی و جدایی باشند. در این زندگی اگرچه خانواده وجود دارد، اما مادر، پدر، فرزند، هرکدام زندگی جداگانه زیر یک سقف دارند.

همان‌طور که گفته شد یکی از مؤثرترین سازوکارهایی که موجب «تفرّد» در جامعه‌ی امروزی می‌شود، «فضای مجازی» است. اگر در گذشته خانواده‌ها دور یک کرسی جمع می‌شدند و در این سال‌ها اعضای یک خانواده دور یک تلویزیون جمع می‌شوند، اما در آینده هر نفر با یک رایانه‌ی متصل با اینترنت زندگی خودش را خواهد داشت. برای مثال به مسافران متروهای شهر نگاه کنید. هزاران آدم، اما دریغ از رد و بدل شدن یک کلام. هزاران آدم تنها و متفرّد. به هرکدام که می‌نگری، می‌بینی که یک موبایل در اختیار دارد و مشغول گوش دادن به یک صوت است. تنهای تنها در زندگی خودش غرق است. واقعاً صحنه تنفرانگیزی است.

نتیجه‌گیری:

اسلام در پاسخ به این نیاز مهم انسان «خلوت» را توصیه می‌کند که غالباً منظور خلوت نیمه‌شب با خالق است؛ اما تمدن غرب «تفرد» را رقم‌زده است که در این مجال این دو پاسخ را با یکدیگر مقایسه می‌کنیم.

۱) در «خلوت» مجال تفکر فراهم می‌شود. انسانی که در نیمه‌های شب برای مناجات از خواب برمی‌خیزد، با استفاده از سکوت و آرامش شبانه فرصت تفکر در مورد مهم‌ترین سؤالات زندگی به دست می‌آورد.{ الَّذینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلى‏ جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکَّرُونَ‏ فی‏ خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَکَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ/آل عمران ۱۹۱{ اما در تفرّد سایبری نه‌تنها انسان فکر نمی‌کند، بلکه خود را به تجاهل می‌زند. انسان مدرن با تفرّد و درگیر شدن با زندگی مجازی (Second life)، خود را نسبت به زندگی اصلی به تجاهل می‌زند.

۲) در خلوت موردنظر اسلام، انسان با خالق بی‌نیاز تعامل برقرار می‌کند، درحالی‌که در تفرّد سایبری، انسان با مخلوقات نیازمند تعامل دارد. این تفرّد در حقیقت شلوغ‌ترین خلوت‌هاست.

۳) «خلوت» نیرو می‌دهد.، خلوت تقویت می‌کند، حتی خداوند به پیامبرش دستور می‌دهد برای آنکه بتواند وظیفه‌ی نبوت خود را به‌خوبی و باقدرت انجام دهد، از خلوت نیمه‌های شب توشه بگیرد.} إِنَّ لَکَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَویلا/مزمل ۷}. این در حالی است که انسان متفرد در ارتباط به فضای مجازی نه‌تنها خود را تقویت نمی‌کند بلکه می‌خواهد خود را تخلیه کند. کمبودهای خود را با آواتاریزم بپوشاند و خود را فراموش کند.

۴) «خلوت» آرامش حقیقی را رقم می‌زند و تفرّد خلسه‌ی مجازی. «خلوت» سعادت دنیا و آخرت است و «تفرد» تباهی دنیا و اجتماع بشری (مخصوصاً خانواده)

۵) «تفرد» انسان را از جامعه‌ی بشری دور می‌کند و او را زندانی خودش می‌کند، اما «خلوت» با تقویت قوای انسان، او را مهیای خدمت به بشریت می‌کند.

خلاصه آنکه سبک زندگی امروزه غربی با سازوکار فضای مجازی ما را به تفرّد می‌کشاند و «خلوت» موردنیازمان را از ما می‌ستاند. با روند موجود انسان آینده، موجودی بی‌نهایت تنها خواهد شد.

نوشته آقای وحید ولوی (دانشجوی مهندسی شیمی دانشگاه شریف و طلبه حوزه علمیه مشکات)

منبع