«برای هدف خلقت انسان با لحاظ طبیعت و سرشت وجودی وی، سه مرتبه طولی میتوان برشمرد؛ یعنی هر انسانی برپایه توان و استعداد وجودی اش میتواند به برترین مرتبه هدف خویش دست یابد و نیز با عدم حرکت و تلاش در اولین مرحله هم گام نگذارد. به بیان آن مراحل سه گانه میپردازیم.
۱. عبادت خداوند سبحان
بر اساس آیه ۵۶ سوره «ذاریات» یکی از مراحل هدف حیات، عبادت و طاعت خداست؛ امّا این تمام هدف یا مرحله نهایی هدف حیات انسان نیست، بلکه این آیه با اشاره به ابتدایی ترین و عام ترین مرتبه حیات می فرماید که جن و انس را برای عبادت آفریده است، چنانکه سایر مخلوقات به تسبیح و طاعت اشتغال دارند: (یُسَبِّحُ لِلّهِ ما فِی السَّمَاوَاتِ وما فِی الأرض) [۱]؛ (سَبَّحَ لِلّهِ ما فِی السَّمَاوَاتِ وما فِی الأرض)[۲]؛ (وإن مِن شیءٍ إلاّیُسَبِّحُ بِحَمدِهِ ولکِن لاتَفقَهونَ تَسبیحَهُم).[۳]
آری نمیتوان گفت که خداوند انسان را فقط برای عبادت خویش آفریده است، زیرا این آیه به بخشی از هدف خلقت اشاره دارد و برای عده ای از سالکان است. عبادت، نه تنها آخرین غرض خلقت و هدف حیات نیست بلکه عبادت فی نفسه هدف نیست، زیرا وسیله ای است برای وصول به اهداف عالی، پس عبادت بخشی از هدف است نه همه آن.
غرض آنکه عبادت به معنای معهود آن نسبت به برخی از مراحل وجودی هدف است و نسبت به بعض دیگر از آن که برتر از عبادت معهود است وسیله است نه هدف.
۲. عبودیت
اعطای موهبت حیات به انسان فقط برای این نیست که او با خالق خویش آشنا شده و به طاعت وی پردازد. اگرچه عبادت جزو دستورهای حتمی حیات انسان است؛ امّا او فقط برای عبادت آفریده نشده، بلکه نعمت حیات برای عبودیت به وی بخشیده شده است؛ یعنی حیات انسان باید بستر احیای روح بندگی و وصول به مقام عبودی در برابر خداوند سبحان باشد که عبادت زمینه عبودیت است.
بر این اساس، غایتمندی حیاتِ انسان در جهت عبودیت و بندگی او تأمین کننده بخشی از هدفِ حیات است که مرتبه ای برتر از عبادت به شمار می آید؛ امّا نمیتوان پایان غایت را به این هم محدود و محصور دانست، زیرا این هدف اوسط از سالکان است، پس مرتبه دوم از هدف حیات، عبودیت است. [۴]
۳. مظهر ربوبیت و ولایت حق
در بیان دو هدف پیشین روشن شد که هدف حیات انسان برای نوپایان که هنوز سختی مسیر را ندیده اند، «عبادت» و برای متوسطان «عبودیت» است؛ امّا هیچ یک از این دو، هدف غایی حیات نیستند، بلکه هدف نهایی بسی فراتر از این دو (عبادت و عبودیت) است و آن، مظهر ربوبیت، در نتیجه حریّت عبد است در لباس عبودیت حق؛ و این هدفِ حیات برای اخص خواص است.
آری هدف خلقت را نباید از ظاهر برخی آیات مانند ۵۶ سوره مبارکه «ذاریات» در عبادت و بندگی محدود و محصور کرد تا برای برخی ناآشنا با حقیقتِ اسلام این پندار باطل به وجود آید که اسلام مظهر بردگی است و اومانیسم، مظهر آزادگی.
آن که مراحل ابتدایی و متوسط را پشت سر گذاشته و وارد مرحله عالی حیات میشود، برای او مراحل قبلی مهم نیست. خواصِ از بندگان خدا در مسیر عبادت و عبودیت به مرتبه ای میرسند که بر بسیاری از امور ولایت می یابند. ایشان مراتب مُلک و ملکوت را پشت سر نهاده و به افق ولایت بار می یابند. حیات و هستی آنان فراگیر شده و در همه مراتب هستی حضور می یابند؛ امّا این مقام نیازمند همت و هجرت است. [۵] »
آیت الله جوادی آملی، جامعه در قرآن، صص ۱۷۵-۱۷۷
پی نوشت:
- سوره جمعه آیه ۱ ، سوره تغابن آیه ۱
- سوره صف آیه ۱، سوره حشر آیه ۱
- سوره اسراء آیه ۴۴
- عبودیت ورای عبادت است که در مفهوم آن تذلّل و تداوم نهفته.
- ـ ر.ک: هدایت در قرآن (تفسیر موضوعی قرآن)، ج ۱۶، ص ۲۹۸ ـ ۲۹۹.
