نقش روزه در بهداشت روان و سلامت روانی انسان چگونه است؟

واژه‌ی بهداشت (Health) در یک تقسیم بندی کلی به دو نوع «بهداشت روانی» و «بهداشت جسمی» تقسیم می‌شود، البته آنها خیلی از هم بیگانه نیستند بلکه، همپوشی‌های زیادی باهم دارند یعنی بر یکدیگر بسیار تاثیر می‌گذارند. بهداشت روانی از آن جهت که رابطه مستقیمی با عملکرد فردی – اجتماعی و آسیب‌های روانی – اجتماعی دارد، از اهمیت بیشتری برخوردار است چرا که درصد قابل توجهی از بیماری‌های جسمانی، ریشه روان‌شناختی دارند و بهره‌مندی از بهداشت روانی می‌تواند بر سلامت جسم اثر مثبتی داشته باشد. از آن سو، سلامت جسم نیز بستر مناسبی برای رسیدن به احساس امنیت درون، سلامت ذهن و آرامش روان است.
اگرچه تعاریف بسیاری درباره‌ی بهداشت روانی از سوی سازمان‌های مربوطه و بسیاری از روانشناسان ارائه شده است اما در یک جمله، بهداشت روانی را می‌توان این گونه تعریف کرد: بهداشت روانی؛ یعنی داشتن احساس آرامش، امنیت درون و به دور بودن از استرس، اضطراب، تنش، افسردگی و تعارض‌های مزمن روانی دیگر. به عبارت دیگر، بهداشت روان عبارت است از تامین رشد و سلامت روانی فردی و اجتماعی، پیشگیری از ابتلاء به اختلال روانی، درمان مناسب و بازتوانی آن. (۱)

یکی از مواردی که می‌تواند در ایجاد آرامش روانی و تأمین بهداشت روانی به انسان کمک نماید، یاد و ذکر خداوند می‌باشد. ایمان به خدا، نوعی قدرت معنوی به انسان می‌بخشد که او را در تحمل سختی‌ها، کمک می‌کند و نگرانی و اضطراب را از وی دور می‌سازد. روزه و انجام سایر برنامه‌های عبادی، از مصادیق روشن ایمان به خدا، ذکر و یاد او می‌باشد. روزه شهوات را به شدت، کنترل کرده، ذهن و جسم انسان را خالص نموده و تفکر درباره‌ی خالق، را تقویت می‌کند و باعث استحکام شخصیت انسان می‌گردد.
در آموزه‌های دین و تعالیم اسلامی نیز بر این نکته در قالب سخنان معصومین (ع) تأکید شده است که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:

پیامبر اعظم (ص) می‌فرمایند: «مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَذْهَبُ کَثِیرٌ مِنْ وَحَرِ صَدْرِهِ، فَلْیَصُمْ شَهْرَ الصَّبْرِ، وَ ثَلَاثَهَ أَیَّامٍ مِنْ کُلِّ شَهْر؛ کسی که دوست دارد ناآرامی سینه‌اش کاهش یابد، ماه رمضان و سه روز از هر ماه را روزه بدارد.» (۲)

حضرت در سخن دیگری می‌فرمایند: یَا مَعْشَرَ الشَّبَابِ مَنِ اسْتَطَاعَ مِنْکُمُ الْبَاهَ فَلْیَتَزَوَّجْ وَ مَنْ لَمْ یَسْتَطِعْهُ فَلْیُدْمِنْ الصَّوْمَ فَإِنَّ الصَّوْمَ لَهُ وِجَاءٌ؛ ای گروه جوانان! هر کس از شما توانایی ازدواج دارد، ازدواج کند و هر کس که برایش مقدور نیست، بسیار روزه بگیرد زیرا روزه از نیروی شهوت می‌کاهد.» (۳)

آن حضرت در جای دیگری به تشریح آثار روزه می‌پردازند و می‌فرمایند: «قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الصَّوْمُ لِی وَ أَنَا أَجْزِی بِهِ فَالصَّوْمُ یُمِیتُ مُرَادَ النَّفْسِ وَ شَهْوَهَ الطَّبْعِ الْحَیَوَانِیِّ وَ فِیهِ صَفَاءُ الْقَلْبِ وَ طَهَارَهُ الْجَوَارِحِ وَ عِمَارَهُ الظَّاهِرِ وَ الْبَاطِنِ وَ الشُّکْرُ عَلَى النِّعَمِ وَ الْإِحْسَانُ إِلَى الْفُقَرَاءِ وَ زِیَادَهُ التَّضَرُّعِ وَ الْخُشُوعِ وَ الْبُکَاءِ وَ حَبْلُ الِالْتِجَاءِ إِلَى اللَّهِ وَ سَبَبُ انْکِسَارِ الْهِمَّهِ وَ تَخْفِیفُ السَّیِّئَاتِ وَ تَضْعِیفُ الْحَسَنَاتِ وَ فِیهِ مِنَ الْفَوَائِدِ مَا لَا یُحْصَى وَ کَفَى مَا ذَکَرْنَاهُ مِنْهُ لِمَنْ عَقَلَ وَ وُفِّقَ لِاسْتِعْمَالِهِ؛ خداوند متعال فرموده است: روزه براى من است و من خود جزاى آن مى‏شوم و جزاى آن را مى‏دهم. روزه آرزوهای نامشروع نفس را از بین می‏‏برد و نیروی شهوات را کنترل می‏کند. روزه آئینه دل را صفا مى‏دهد، اعضاء و جوارح را پاک مى‏سازد، ظاهر و باطن را آباد مى‏کند، انسان را در مقابل نعمت‏هاى پروردگار متعال سپاسگزار قرار مى‏دهد، موجبات دستگیرى از نیازمندان و احسان بر فقراء را فراهم مى‏کند، حالت خضوع و خشوع قلب و گریه و تضرع را ایجاد مى‏نماید، یگانه وسیله‌ی توجه و پناه به سوى خداوند مهربان است، موجب انقطاع و اعراض از مخلوقات بوده و اهتمام انسان را از غیر راه حق مصروف مى‏دارد، سبب مى‏شود که بر حسنات و اعمال خیر انسان افزوده شده و به همان نسبت از کارهاى بد و ناشایست که مخالف صلاح و روحانیت و سعادت است کاسته شود. در روزه گرفتن فوائد بیشمار است و همین اندازه که اشاره شد براى اشخاص عاقل و خردمند که توفیق عمل به این عبادت مهم را پیدا کرده‏اند کفایت خواهد کرد.» (۴)
امیرالمؤمنین على (علیه‌السّلام) نیز می‌فرماید: «صَوْمُ ثَلَاثَهِ أَیَّامٍ مِنْ کُلِّ شَهْرٍ أَرْبِعَاءَ بَیْنَ خَمِیسَیْنِ وَ صَوْمُ شَعْبَانَ یَذْهَبُ بِوَسْوَاسِ الصَّدْرِ وَ بَلَابِلِ الْقَلْب‏؛ روزه‌ی سه روز در هر ماه، پنج شنبه‌ی اول و آخر ماه، چهار شنبه‌ی وسط ماه و روزه‌ی ماه شعبان وسوسه‌ی سینه و پریشانی دل را از بین می‌برد.» (۵)
بر اساس تحقیقات مختلفی که در گذشته و حال انجام گرفته، روزه‌داری در تأمین سلامت روانی و بهبود وضعیت روحی و روانی افراد نقش دارد. البته روزه می‌تواند هم نقش پیشگیری و هم نقش درمانی داشته باشد. به عبارت دیگر، روزه هم می‌تواند از بروز بسیاری از ناهنجاری‌های روحی و آشفتگی‌های روانی پیشگیری به عمل آورد و هم می‌تواند در درمان بسیاری از آشفتگی‌های روحی و اختلالات روانی مؤثر واقع شود.
در ادامه به برخی از موضوعاتی که روزه در آنها نقش دارد اشاره می‌کنیم:

روزه و تقویت اراده

انسان موجودی است دارای اراده و اختیار، لذا هم می‏تواند بر کارهای زشت و غیرقانونی دست زند و هم قادر است کارهای خوب و پسندیده انجام دهد. به عبارت دیگر، انسان هم دارای شهوت، هوس و نفسِ سرکش است که او را به سوی زشتی و بدبختی می‏کشاند و هم از نیروی خرد و عقل بهره‏مند است که وی را به جانب سعادت و نیک‏بختی هدایت می‏کند.
بر سرِ این دو راهی آنچه وی را در پیروی از فرمانِ خِرد و فطرتِ پاک انسانی و پاگذاری روی خواست‌های نفس سرکشیده و هواهای لجام گسیخته‏ی شهوت حیوانی، توان‏مند می‏سازد، شناخت آفریدگار یکتا و پیروی از دستورهای نجات‏بخش اوست و بدون شک یکی از مهم‏ترین دستور‏العمل‏های خداوند بزرگ، فریضۀ روزه است. انسانی که در روزهای روزه‏داری با آن که در میان نعمت‏های فراوان و غذاهای متنوع غرق است و برای بهره‏برداری از انواع لذت‏های شهوانی و جنسی، توانایی دارد، وقتی به امر خداوند حکیم از خوردن همه آن نعمت‏ها و غذاها دست کشیده و روی تمام لذایذ جنسی پا می‏گذارد، در حقیقت توفیق ‏یافته تا مهار نفس سرکش را در اختیار خود گرفته و بر دهن اسپ چموشِ خواست‏های درونی‏اش، لجام زند؛ یعنی این انسان توانسته است برای نفس سرکشش «بِرِیک» بسازد تا با استفاده از آن در موارد خطرناک، خود و ایمانش را از افتادن در پرتگاه‏های بی‏تقوایی حفظ کند. پس روزه در واقع، اراده‏ی انسان را قوی ساخته و مهارِ نفس سرکش را در اختیار او قرار می‏دهد.

روزه و اضطراب

اضطراب در حد معقول و عادی آن که در همه افراد وجود دارد، نه تنها مضرّ نیست، بلکه می‏تواند موجب احساس مسئولیت، جدّی بودن در کار، بروز مکانیزم‏های سازش روانی و خلاقیت گردد. آنچه معمولاً از شنیدن واژه اضطراب به ذهن می‏آید، نوع بیماری اضطراب است که بیش از حد و مداوم است و با از بین بردن امکانات روانی فرد، موجب ناکامی و درماندگی وی و ایجاد اختلال‏های گوناگون می‏شود. مهم‏ترین عاملی که براساس نظریه تحلیل روانی، علت همه بیماری‏های روانی محسوب می‏شود، همین اضطراب است.

به شهادت آزمون‏های میدانی، تجربی و تجارب فردی، افراد متدیّن و مذهبی، فشارهای روانی و اضطراب‌های کمتری را در زندگی تحمل می‏کنند؛ دین‌داران هم به لحاظ نوع نگرش منسجم و عاقبت نگرانه‏ای که نسبت به زندگی و مرگ دارند و هم به دلیل آن‌که از حمایت اجتماعی و روانی صمیمانه‏تری در جامعه مذهبی خود برخوردار می‏شوند، توانایی روانی بیشتری در مقابله با ناگواری‏ها و مشکلات زندگی از خود نشان می‏دهند. (۶)

نقش امید به آینده و اعتقاد به عادلانه و هدفمند بودن نظام خلقت، در جلوگیری از بسیاری بدبینی‏ها و ناامیدی‏های شدید که گریبان‌گیر افراد و جوامع غیر دینی است، انکار ناپذیر است. مفاهیم و آموزه‏های دینی، همچون توکل، تقدیر الهی و… فرد دیندار را در دو راهی‏ها و تصمیم‏گیری‏های مشکل، از استرس‏ها و اضطراب‏های بیماری‏زا دور نگه می‏دارد.

تأثیر هر یک از اعمال عبادی به خصوص روزه، علاوه بر تقویت جنبه‌ی روحانی و معنوی انسان و تحکیم ایمان، در تقویت اراده و بالا بردن سطح اعتماد به نفس و در نتیجه، حفظ آرامش و بهداشت روانی فرد و جامعه قابل توجّه است و در کاهش اضطراب و ناراحتی‏های درونی فرد تأثیر گذار است. (۷)

روزه و وسواس

یکی از بیماری‏های رایج که در ادبیات روانشناسی امروز، از اختلالات اضطرابی به شمار می‏آید، وسواس فکری و عملی است، وسواس‏های فکری شامل اندیشه‏ها، تکانه‏ها، و عقاید ناخواسته و مداومی هستند که شخص احساس می‏کند، نمی‏تواند از آنها دوری کند، اما وسواس‏های عملی رفتارهای نامعقولی را در بر می‏گیرد که به صورتی ثابت و تکراری ‏انجام می‏شوند. در مواردی که فرد تشخیص می‏دهد وسواس‏های فکری و عملی غیر منطقی هستند، ممکن است تمایل یا کوشش برای مقاومت در برابر آنها داشته باشد، امّا هنگام تلاش برای پیشگیری از یک وسواس عملی، فرد ممکن است احساس اضطراب یا تنش شدید داشته باشد که غالباً با تسلیم در برابر وسواس عملی از آن رها می‏شود.
برای درمان وسواس‏های فکری و عملی، علاوه بر شیوه‏های متعدد درمانی که در این زمینه وجود دارد، می‏توان تأثیر روزه در مقابله با بروز یا پیشرفت وسواس را از دو جهت مورد ملاحظه قرار داد:

الف) کاهش اضطراب
بسیاری از وسواس‏ها در نتیجه استقرار اضطرابی مزمن در روان فرد پدید می‏آید و تشدید می‏شود؛ حال با توجه به نقش دینداری و به خصوص اعمال عبادی در کاهش اضطراب‏ها ـ چنان که ذکر شد ـ می‏توان از روزه‏داریِ، این انتظار را داشت که تأثیر مثبتی بر کاهش یا پیش‏گیری از وسواس‏ها داشته باشد.

ب) تقویت اراده
یکی از عوامل اصلی در تداوم عمل وسواسی، ناتوانی فرد در مقابله و مقاومت در برابر اضطراب ناشی از ترک عمل وسواسی خویش است؛ به گونه‏ای که فرد تصور می‏کند، هیچ گاه نمی‏تواند آن را ترک نماید؛ بنابراین، به هر طریق که ممکن است قدرت اراده و اعتمادبه‏نفس شخص را تقویت نمود، می‏توان به درمان واقعی و اساسی وسواس کمک نمود.

در فرهنگ‏های مختلف، عناصری وجود دارد که می‏تواند با فراهم آوردن زمینه‏های مناسب، به شکوفایی و تقویت نیروی‏اراده کمک کند، یا با از بین بردن زمینه‏های مناسب و ایجاد شرایط محیطی نامناسب، رشد و شکوفایی آن را به تأخیر بیندازد. این عناصر فرهنگی به شکل برنامه‏های تربیتی، دستورالعمل‏های اخلاقی و حقوقی، و آداب و رسوم اجتماعی، در جوامع مختلف به صورت‌های گوناگون ظهور می‏یابد.

فرهنگ اسلام مشحون از مباحث نظری و برنامه‏های تربیتی و اخلاقی است که بر محور اختیار و اراده انسان استوار است؛ به علاوه بعضی فرایض مذهبی چون روزه که ماهیت آنها خودداری از ارضای فوری برخی تمایلات و نیازهای سطح پایین است، به تقویت این نیرو کمک می‏رساند روزه‏داری را می‏توان به عنوان یک روش روان‌درمانی از نوع رفتار درمانی ‏قلمداد کرد که برای تقویت اراده و ایجاد تغییر در رفتارها، روش تمرین عملی روزانه در طی یک برنامه مستمر یک ماهه را به کار گرفته است. مکانیسم تقویت اراده در روزه‌داری، تنها محدود به بعد رفتاری آن نیست؛ بلکه بعد ذهنی و شناختی آن، یعنی انگیزه‌ی روزه گرفتن نیز تأثیر بسزایی در انجام و استمرار این نوع رفتار ارادی و در نهایت تقویت اراده‌ی انسان دارد. (۸)

روزه و افسردگی

اختلالات افسردگی از جمله شایع‏ترین اختلالات روانی است که در بیماران به صورت‏های مختلف با شدّت و ضعف وجود دارد؛ اختلالات مهم افسردگی را می‏توان به دو نوع زیر تقسیم نمود:

۱. افسردگی شدید؛ افرادی که دستخوش یک یا چند حمله افسردگی عمیق، بدون وجود حمله‏های «مانی» می‏شوند، تحت عنوان افسردگی شدید معرفی شده‏اند. از مهم‏ترین نشانه‏های افسردگی شدید، به بی‏خوابی‏شدید، کاهش سطح انگیزه و انرژی، احساس بی‏ارزشی، مشکل در تفکر و تمرکز، احساس مداوم اندوه و ناامیدی و… است.

۲. افسردگی دو قطبی: اختلال افسردگی دو قطبی بر اساس نامی که برای آن انتخاب شده است، هم شامل حمله «مانی» و هم حملات افسردگی است. حمله مانی نوعی تغییر خلق ناگهانی است؛ به طوری که فرد مبتلا، ناگهان شادی بی‏حد و حصری ‏نسبت به آنچه انجام می‏دهد یا در فکر انجام دادن آن است، احساس می‏کند. این شادی افراطی معمولاً با تحریک‏پذیری شدید همراه است و غالباً با پرگویی، بیش فعالی، پرش اندیشه، بی‏خوابی، حواس پرتی و رفتار بی‏ملاحظه و بی‏پروا همراه می‏شود.

قرائن و شواهدی وجود دارد که نشان می‏دهد، روزه‏داری در تسریع امر بهبود بیماران مبتلا به اختلال افسردگی، نقش کلیدی دارد و تغییرات رفتاری و فیزیولویکی حاصل از روزه‌داری، با روند بهبود این بیماران هماهنگ می‌باشد.

روزه داری با دو شیوه‌ی درمانی می‏تواند به بهبود بیماران افسردگی کمک نماید:

۱. تغییر برنامه خواب- بیداری
روزه داری در طول یک ماه، یک نوع تغییر در سبک زندگی انسان ایجاد می‌کند. گزارش شده که جلو کشیدن زمان خواب بیمار به مدت ۳ تا ۵ ساعت در طی ۲ تا ۴ روز، می‏تواند آثار ضد افسردگی ایجاد کند. بیدار شدن برای سحری و انجام فرائض عبادی در سحرگاهان در روزه‏داری اسلامی، می‏تواند بر مبنای تغییر برنامه خواب در طول یک ماه، تأثیرات ضد افسردگی خود را اعمال نماید که اگر تا مدتی دوام یابد و در صورتی که با سایر توصیه‏های ‏اسلام در زمینه خواب و بیداری در طول ماه‏های دیگر سال توأم شود، موجب استمرار آثار حاصل شده می‏گردد.

۲. محرومیت از خواب
امروزه یکی از روش‏های درمانی در بیماران افسرده، محرومیت از خواب است که می‏تواند به دو شکلِ محرومیت کامل از خواب و محرومیت از خواب رِمْ (REM) صورت گیرد؛ برخی پژوهش‌ها ثابت کرده است که محرومیت کامل یا نسبی از خواب، منجر به بهبود قابل ملاحظه‏ای در ۳۰ تا ۵۰ درصد بیماران افسرده شدید می‏گردد. بیداری سحرگاهان در روزه‏داری برای سحری خوردن و انجام فرائض عبادی‏ که ساعاتی را به خود اختصاص می‏دهد، در اصل نوعی محرومیت از خواب رِمْ به شمار می‏آید، که ادامه آن در طول یک ماه، می‏تواند تأثیرات بارز ضد افسردگی داشته باشد.

روزه‌ و تقویت‌ حافظه‌

اگرچه برای تقویت حافظه راهکارهای گوناگونی در منابع علمی و روانشناختی وجود دارد، اما کسانی‌ که‌ روزه‌ می‌ گیرند نیاز چندانی‌ به‌ تمرینات‌ تقویت‌ حافظه‌ ندارند؛ زیرا یکی‌ از فواید روزه، تقویت‌ حافظه‌ است.
امیرالمؤمنین علی (ع) در این زمینه می‌فرماید: «ثَلَاثٌ یُذْهِبْنَ الْبَلْغَمَ وَ یَزِدْنَ فِی الْحِفْظِ السِّوَاکُ وَ الصَّوْمُ وَ قِرَاءَهُ الْقُرْآن‏؛ سه‌ چیز بلغم را از بین می برد و حافظه‌ را تقویت‌ می ‌کند: مسواک ‌کردن‌ دندان‌ها، روزه‌ گرفتن، خواندن‌ قرآن.» (۹)
پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌واله) نیز در روایتی می‌فرمایند: «خَمْسٌ یَذْهَبْنَ بِالنِّسْیَانِ وَ یَزِدْنَ‏ فِی‏ الْحِفْظِ وَ یَذْهَبْنَ بِالْبَلْغَمِ السِّوَاکُ وَ الصِّیَامُ وَ قِرَاءَهُ الْقُرْآنِ وَ الْعَسَلُ وَ اللُّبَانُ؛ پنج چیز فراموشى را بر طرف می کند، به حافظه مى‏افزاید و بلغم را از بین مى‏برد: مسواک، روزه، خواندن قرآن، عسل، کندر.» (۱۰)
اثر روزه‌ در ازدیاد حافظه‌ یک‌ تأثیر فیزیولوژیک‌ است‌ که‌ در نتیجه‌ی رسیدن‌ غذای‌ پاک‌ به‌ سلول‌های‌ مغز بعد از چند ساعت‌ بی‌ غذایی‌ رخ‌ می ‌دهد.

روزه و تعدیل غریزه‌ی جنسی

همه‌ی غرایز انسانی از جمله غریزه‌ی جنسی علاوه بر جنبه‌ی جسمانی، دارای یک بعد ذهنی و روانی نیز هستند. هم رشد جنسی و هم میل و فعالیت جنسی انسان در کنار عوامل جسمی دورنی ناشی از فعالیت غدد جنسی و ترشح هورمون‌های جنسی، از حالات روانی و نگرش‌های ذهنی و عوامل محیطی نیز تأثیر می‌پذیرد که روزه‌داری به سبب ماهیتی که دارد از لحاظ روانی تأثیر می‌گذارد و جلو فزون‌طلبی غریزه‌ی جنسی را می‌گیرد. از سوی دیگر، ضعف ناشی از روزه‌داری از لحاظ جسمانی تأثیر می‌گذارد و از شدت فعالیت غدد جنسی و ترشح هورمون‌های جنسی می‌کاهد. در تعالیم اسلامی و آموزه‌های دینی نیز به نقش روزه در تعدیل میل جنسی تأکید شده است.

علاوه بر مطالبی که عرض شد، بر اساس تحقیقات تجربی و میدانی مختلفی که انجام شده روزه‌داری موجب افزایش عزت نفس، ارتقای خودباوری، تقویت اعتماد به نفس، افزایش توان و مقاومت افراد در برابر مشکلات و ناملایمات زندگی، بهبود در عملکرد فردی و اجتماعی، کاهش رفتارهای خود تخریبی از جمله پرخاشگری و خودکشی، پرورش وجدان، تقویت خودکنترلی، افزایش سطح صبر، تغییر رفتار و احیای شخصیت سالم انسان مؤثر بوده است. (۱۱)
منابع جهت مطالعه‌ی بیشتر:
۱. شیخ شعاعی، محمدجواد و علی رضا شیخ شعاعی، راز روزه: کاوشی در آثار جسمی، روانی و اجتماعی روزه، قم: راه سبز، ۱۳۸۴.
۲. روزه‌داری و سلامت روان، تهران: ویستا، ۱۳۹۱.
۳. اسعدی، حسین، آثار و برکات ماه مبارک رمضان، قم: سوم شعبان، ۱۳۸۹.
۴. مجاوری، افسانه، اثرات فردی و اجتماعی روزه در قرآن و حدیث، تهران: غاشیه، ۱۳۹۰.
۵. موسوی رادلاهیجی، حسین، روزه درمان بیماری‌های روح و جسم، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۹۱.
۶. مالک، ایوب، روزه‌داری اسلامی و مسائل روانپزشکی، تهران: موسسه فرهنگی و انتشاراتی فن و هنر، ۱۳۸۰.
۷. پناهیان، علی‌رضا ، شهر خدا: رمضان و رازهای روزه داری، تهران: فرهنگ گستر، ۱۳۸۸.
پی‌نوشت‌ها:
۱. میلانی فر، بهروز، بهداشت روانی، ص۲۱، تهران: نشر قومس، ۱۳۷۰.
۲. مجلسی، محمد باقر بن محمد تقى‏، بحار الانوار، ج۹۴، ص۱۰۹، بیروت: مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.
۳. طبرسى، حسن بن فضل، ‏مکارم الأخلاق‏، ص۱۹۷، قم‏: شریف رضى، ‏۱۴۱۲ق.
۴. مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، ‏بحار الأنوار، ج۹۳، ص۲۵۴، بیروت‏: دار إحیاء التراث العربی، ‏۱۴۰۳ق.‏
۵. شیخ حر عاملى، محمد بن حسن، ‏وسائل الشیعه، ج۱۰، ص۴۲۳، قم‏: مؤسسه آل البیت علیهم السلام، ۱۴۰۹ق.
۶. ر. ک. حبیب الله، طاهری، نقش باورهای دینی در رفع نگرانی ها، قم: زائر، ۱۳۸۸؛ بهرامی احسان، هادی و دیگران، «رابطه بین ابعاد جهت‌گیری مذهبی، سلامت روانی و اختلال‌های روان‌شناختی، مجله روانشناسان ایرانی، دوره دوم، شماره ۵، ۱۳۸۴، ص ۴۲-۳۵؛ بهرامی، فاضل و رمضانی فرانی، عباس «نقش باورهای مذهبی درونی و بیرونی در سلامت روان و میزان افسردگی سالمندان، مقالات پژوهشی، دوره ششم، شماره ۱، ۱۳۸۴، ص ۴۷-۴۲؛ بیانی، علی اصغر، و دیگران، «بررسی رابطه جهت‌گیری مذهبی با اضطراب و افسردگی در دانشجویان، مجله علمی پژوهشی اصول بهداشت روانی، سال دهم، شماره سوم (پیاپی، ۳۹)، ۱۳۸۹، ص ۲۱۴-۲۰۹؛ جعفری، علی‌رضا، «رابطه جهت‌گیری مذهبی (درونی- بیرونی) با شیوه های مقابله با استرس در دانشجویان، فصلنامه علوم رفتاری،۱۳۸۴، ص ۱۱۴-۹۱؛ خدارحیمی، سیامک و جعفری، غلام رضا، «نقش مذهب بر بهداشت روانی، روان درمانی و روانشناسی بالینی، فصلنامه اصول بهداشت روانی، شماره چهارم، سال اول، ۱۳۷۸، ص ۱۸۵-۱۹۷؛ عباسی، مهدی و جان‌بزرگی، مسعود، «رابطه ابعاد جهت‌گیری مذهبی با پایداری هیجانی، روانشناسی دین، سال سوم، شماره سوم، ۱۳۸۹، ص ۱۸-۵؛ مختاری، عباس، «بررسی رابطه جهت‌گیری مذهبی و مولفه های خودپنداشت با میزان تنیدگی در دانشجویان دانشگاه تهران و تربیت مدرس»، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس، ۱۳۷۹.
۷. سلطانی زرندی، محمد، بررسی تأثیر روزه‌داری در ماه مبارک رمضان بر وضعیت روانی، ص۷-۵، پایان نامه دکتری پزشکی، ۱۳۷۷؛ شفیعی، نعمت‌الله و الله‌توکلی، محمد، تأثیر روزه رمضان بر بهداشت روان دانشجویان دانشکده پرستاری جیرفت، مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان، ص ۷۸-۷۳، دوره ششم، زمستان ۱۳۸۶.
۸. شیخ شعاعی، محمدجواد و شیخ شعاعی، علی رضا، راز روزه: کاوشی در آثار جسمی، روانی و اجتماعی روزه، ص۴۵، قم: راه سبز، ۱۳۸۴.
۹. مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، ‏بحار الأنوار، ج۵۹، ص۲۷۲، بیروت‏: دار إحیاء التراث العربی، ‏۱۴۰۳ق.‏
۱۰. طبرسى، حسن بن فضل، ‏مکارم الأخلاق‏، ص۱۶۶، قم‏: شریف رضى، ‏۱۴۱۲ق.
۱۱. ر.ک. انصاری جابری علی و راوری، علی، تأثیر روزه رمضان بر عزت نفس دانشجویان دانشکده پرستاری مامایی دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان، فصلنامه اندیشه و رفتار، تابستان و پائیز ۱۳۸۰، ص۶۷-۶۳.؛ خضرائیان، حمیده، بررسی تأثیر روزه‌داری در ماه مبارک رمضان بر ارزیابی فرد از سلامت جسمانی، روانی،پایان نامه دکتری پزشکی، ۱۳۷۷، ص۲۸-۲۶.

منبع : پاسخگو