شبکه علم و دین بصیرت جویان
نویسنده : سید محسن موسوی زادهپس از شهریور ۱۳۲۰ و سرنگونی رضاخان، فضا برای انتشار نشریات و مجلات مختلف مهیا شد. در این بین، با از بین رفتن نسبی فشارها بر نیروهای مذهبی، در دهه‌ی ۲۰ شاهد انتشار نشریات مختلف مانند نشریه‌ی «خرد»، «آیین اسلام» و «پرچم اسلام» با گرایش‌های مذهبی در ایران هستیم. با این حال، بعد از کودتای ۲۸ مرداد، رژیم پهلوی با ایجاد فضای اختناق تلاش کرد تا از انتشار هرگونه نشریه‌ی مستقل جلوگیری کند. از این رو، نیروهای مذهبی در این سال‌ها همواره سعی می‌کردند تا با انتشار نشریات مختلف، همچنان در فضای عمومی جامعه حضور داشته باشند. با شروع دهه‌ی ۴۰ و آغاز مبارزات علنی امام خمینی (ره)، رژیم با تبعید ایشان درصدد برآمد تا برای همیشه شعله‌ی مبارزه را خاموش کند.
در این راه، رژیم همراه با بحث دستگیری و زندانی کردن مبارزان مسلمانان، درصدد برآمد تا با تبلیغات گسترده عنوان کند که مذهب پاسخ‌گوی نیاز روز نیست و افراد دین‌دار قادر به استفاده از ابرازهای نوین ارتباطی نیستند. این مسئله باعث شد تا جریانات مذهبی در کنار شیوه‌های مبارزاتی مختلف، با انتشار نشریات مذهبی، ضمن خنثی کردن تبلیغات رژیم، افراد دین‌دار را نسبت به مسائل و ابعاد گوناگون فکری اسلام آگاه سازند تا از لغزیدن آن‌ها به جریانات التقاطی جلوگیری کنند. در این نوشتار درصدد هستیم با مروری بر سه نشریه‌ی «انتقام»، «مکتب اسلام» و «بعثت»، که متعلق به جریانات مذهبی مبارز در دهه‌ی ۴۰ و ۵۰ بودند، تأثیر این‌گونه نشریات بر مبارزات را مورد بررسی قرار دهیم.
«بعثت»
نشریه‌ی «بعثت» با عنوان ارگان داخلی طلاب حوزه‌ی علمیه‌ی قم، در سال‌های ۱۳۴۲ تا ۱۳۴۴ از قم منتشر می‌شد و توسط عناصر مبارز، اعم از طلبه، دانشجو، بازاری و کارگر، در سطح وسیعی در قم و تهران و شهرهای بزرگ ایران توزیع می‌گردید. «بعثت» در میان محافل اسلامی، ملی و همه‌ی عناصر فعال سیاسی آن زمان بُرد داشت و چون برای نخستین‌بار یک نشریه‌ی سیاسی، آن هم به‌طور زیرزمینی و مخفی از حوزه‌ی علمیه قم منتشر می‌شد، مورد توجه همگان قرار گرفته بود.
هادی خسروشاهی، هاشمی رفسنجانی، سید محمود دعایی، مرحوم علی حجتی کرمانی و مرحوم حجت‌الاسلام شریفی گیلانی، آیت‌الله ربانی شیرازی و دکتر باهنر و آیت‌الله مصباح یزدی از جمله نویسندگان نشریه‌ی «بعثت» بوده‌اند.
نخستین شماره‌ی نشریه‌ی «بعثت» در ۲۷ رجب ۱۳۸۳، مطابق با ۲۳ آذر ۱۳۴۲، مصادف با یک‌هزاروسیصدو‌نودوششمین سال بعثت رسول اکرم (ص) منتشر شد و چهارده شماره از آن تا تاریخ دوشنبه ۲۹ محرم‌الحرام ۱۳۸۵هـ.ق، مطابق با دهم خرداد ۱۳۴۴، ارائه گردید.
محتوای این نشریه قابل تأمل است. اخبار نهضت اسلامی به‌همراه مقالات تحلیلی که در این نشریه به چاپ میرسید، عموماً محاکمه و استیضاح هیئت حاکمه بود. در فضای اختناق آن روزها و در شرایطی که قیام پانزده خرداد در عملیات روانی مطبوعات دولتی، شکست‌خورده قلمداد می‌شد، انتشار «بعثت» برای مبارزین، بسیار امیدبخش بود. اخبار مبارزات از طریق این نشریه به مخاطبین خود میرسید و مقالات تحلیلی آن پدافندی علیه حملات و جنگ روانی رژیم به حساب می‌آمد.
از نکاتی که در خصوص این نشریه وجود دارد، موضع‌گیری علیه فعالیت‌های رژیم پهلوی در خصوص تضعیف جایگاه حوزه است. به‌عنوان مثال، در یکی از شماره‌ها، مسئولان نشریه، به تحرکات رژیم در خصوص راه‌اندازی دانشگاه اسلامی و تلاش برای کنترل دروس حوزه‌های علمیه اشاره کرده و ضمن هشدار به حکومت اعلام می‌کنند که علمای اسلام اجازه‌ی تعرض و دست‌اندازی به حوزه‌ها را نمی‌دهند.
اهمیت نشریه‌ی «بعثت» در زمان انتشار، این بود که این نشریه طلایه‌دار تقویت اسلام سیاسی در حوزه‌ی علمیه و جامعه محسوب می‌شود. به عبارتی تا پیش از این هرچند مذهبی‌ها در صحنه‌ی سیاسی کشور فعال بوده و در نهضت‌های مختلف مانند ملی شدن نفت نقش فعالی داشتند، اما انتشار این نشریه سرآغاز عمومی کردن گفتمان حکومت اسلامی در ایران به حساب می‌آمد. بر این اساس، می‌توان این نشریه را پایه‌گذار نشریات اسلام سیاسی در ایران قلمداد کرد.
«انتقام»
نشریه‌ی «انتقام» از تاریخ ۲۹ آذر ۱۳۴۳، مطابق با ۱۵ شعبان ۱۳۸۴هـ.ق، تا ۱۵ مهر ۱۳۴۴، مطابق با ۷ جمادی‌الآخر ۱۳۸۵هـ.ق، در هشت شماره منتشر شد. عنوان اصلی این نشریه، آیه‌ی «والله عزیر ذوانتقام» بود. وظیفه‌ی اصلی تدوین، انتشار و توزیع نشریه‌ی «انتقام» برعهده‌ی آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی بود. چاپ این نشریه در زیرزمین منزل آیت‌الله مصباح یزدی در تهران انجام می‌شد و مدتی بعد به قم منتقل شد. بیشتر مطالب این نشریه، اخبار مبارزه و نیز تحلیل‌های سیاسی بود. این نشریه، ایدئولوژی مبارزه‌ی اسلامی را از قرآن استخراج می‌کرد.
آیت‌الله مصباح درباره‌ی چرایی انتشار نشریه‌ی مکتوب می‌گوید: «از این جهت، نشریه‌ی انتقام را تأسیس کردیم که هم مطالبش شدیداللحنتر از سایر نشریات بود و هم موضع‌گیری آن بسیار صریح بود. همه‌ی نویسندگان آن هم از کسانی بودند که رهبری حضرت امام را کاملاً پذیرفته بودند.»
این نشریه در هشت شماره‌ی خود، در چهار فصل، مطالب زیر را دنبال می‌کند: تحلیل مسائل اجتماعی، بررسی مسائل سیاسی، تحریر و تبیین مسائل اعتقادی به‌ویژه نسبت به ولایت و حکومت اسلامی و یک بخش هم به اخبار داخلی و خارجی و تحلیل آن‌ها اختصاص یافته بود.
در شماره‌ی یک این نشریه، آیت‌الله مصباح تحت عنوان «امید در قاموس روح»، بحثی را در جهت رسیدن به حکومت اسلامی، که در شماره‌ی هشت به آن می‌رسند، مطرح می‌کند. «انتقام» پیکان حملات خود را از همان اولین شماره، به سمت حسنعلی منصور هدف گرفت و کابینه‌ی دولت و انقلاب سفید را مورد انتقاد قرار داد.
در شماره‌ی سوم با عنوان «ایدئولوژی اسلامی»، آیت‌الله مصباح تاریخ مبارزات را به سه دوره‌ی اولیه، دوره‌ی شکفتگی و دوره‌ی رشد تقسیم می‌کنند. ایشان تأکید می‌کنند که مبارزه را تنها به شکل دوره‌ی سوم، یعنی دوره‌ای که تشکیلات منظم به‌علاوه‌ی روش‌های عملی و راه صحیحی براساس مبانی عقیدتی درست برای مبارزه ترسیم یافته است و رهبران قوانین و رموز مبارزه را تا آخر رعایت می‌کنند، صحیح می‌دانند.
شماره‌ی پنجم «انتقام» در ۱۹ اردیبهشت ۱۳۴۴ منتشر شد و عنوان اولین مقاله‌ی آن «عید غدیر، روز پایه‌گذاری خلافت اسلامی» بود. در این شماره، نشریه بر ضرورت تشکل‌گرایی و انسجام‌بخشی در مبارزات اسلامی تأکید می‌کند.
شماره‌ی هشتم، آخرین شماره‌ی نشریه انتقام بود که پس از آن، به دلیل دستگیری عوامل آن، دیگر منتشر نشد. این شماره در پانزدهم مهرماه ۱۳۴۴ به چاپ رسید. این نشریه تحت عنوان ایدئولوژی اسلامی و حکومت شرعی منتشر شده و ضمن اینکه در آن بر ضرورت ایجاد حکومت اسلامی تأکید می‌شد، شبهاتی که در این رابطه وجود دارد را جواب می‌داد.
«مکتب اسلام»
مجله‌ی «درس‌هایی از مکتب اسلام» توسط اساتید و فضلای محترم حوزه، آقایان سید عبدالکریم موسوی اردبیلی، مجدالدین محلاتی، ناصر مکارم شیرازی، جعفر سبحانی، حسین نوری، محمد واعظ‌زاده خراسانی، سید موسی صدر، سید مرتضی جزائری و علی دوانی، پایه‌گذاری شد و از سال ۱۳۳۷، انتشار یافت. یکی از مراجع وقت، پشتیبان معنوی و واقعی مجله به‌شمار می‌رفت و هیئت مالی مجله هم که عمدتاً از یاران یا مقلدان ایشان بودند، پشتوانه‌ی مالی مجله محسوب می‌شدند. نویسندگان مجله، علاوه بر هیئت تحریریه‌ی اولیه، شامل دو هیئت فرعی، شامل سید هادی خسروشاهی، علی حجتی کرمانی، زین‌العابدین قربانی، حسین حقانی و محمد مجتهد شبستری در هیئت دوم و هادی دوست‌محمدی، کامل خیرخواه و مهدی پیشوایی در هیئت سوم بودند. علاوه بر اعضای هیئت تحریریه، از بزرگانی چون علامه طباطبایی نیز مقالاتی در مجله به چاپ میرسید. همچنین مرتضی مطهری، محمدحسین بهشتی، علی قدوسی و محمدجواد باهنر، با اینکه از اعضای رسمی هیئت تحریریه نبودند، در این نشریه مطلب می‌نوشتند.
هیئت تحریریه‌ی «مکتب اسلام» هدف از انتشار این نشریه را خنثی‌سازی تلاش‌های رژیم پهلوی و همچنین جریانات غیرمذهبی که تلاش می‌کردند نشان دهند دین در عصر جدید جواب‌گوی نیازهای جدید نیست، عنوان می‌کردند. در این خصوص، هادی خسروشاهی می‌گوید: «درس‌هایی از مکتب اسلام توانست جایگاه خاصی در میان مطبوعات آن دوران پیدا کند، به‌ویژه اینکه برخلاف اغلب مطبوعات دیگر که به‌نحوی در جناح حاکمیت قرار داشته و در هیچ خانواده‌ی مذهبی‌ای راه نداشتند، تنها درس‌هایی از مکتب اسلام بود که با بیش از صدهزار تیراژ، توانست در میان خانواده‌ها راه باز کند.»
اولین شماره این مجله در آذر ۱۳۳۷ منتشر شد. هدف این نشریه در شماره‌ی اول این‌چنین اعلام شده بود: «ما می‌خواهیم با استمداد از پیشگاه خداوند متعال، به سهم خود، مسلمانان را به نکات حساس تعلیمات اسلام آشنا و دورافتادگان را نزدیک و بیگانگان از اسلام را راهنمایی و ذخایر علمی اسلام را تا آنجایی که وضع چنین نشریه‌ای اقتضا می‌کند، معرفی و از اصول اسلام دفاع کنیم…»
مطالبی که در این مجله نوشته می‌شد عموماً مسائل مذهبی و تاریخ اسلام و نیز بیان مسائل روز بود. مقاله‌هایی که در مجله‌ی «مکتب اسلام» چاپ می‌شد شامل رشته‌ها و موضوع‌های مختلف (عقاید و مذاهب، تاریخ تحلیلی اسلام، شرح حال بزرگان، توحید از دیدگاه قرآن، اقتصاد در مکتب اسلام و…) بود.
یکی از بخش‌‌‌‌های مجله مربوط به پاسخ‌گویی به سؤالات خوانندگان بود. در هر نوبت، تعداد انبوهی نامه به دفتر مجله میرسید که بخش قابل توجهی از آن‌ها، سؤالات گوناگون سیاسی و مذهبی بود. مسئولان نشریه سعی می‌کردند تا در قالب پاسخ به این سؤالات، مردم و به‌خصوص اقشار مذهبی را نسبت به اتفاق‌هایی که در ایران و جهان در حال وقوع است، آگاه کنند. در شماره‌ی یازدهم سال سوم (دی‌ماه ۱۳۴۰ش)، به مناسبت هفدهم دی و روز کشف حجاب، سرمقاله‌ی تندی درباره‌ی کشف حجاب و عواقب آن چاپ شد که منجر به توقیف مجله شد. یکی از وقایع مهمی که در نشریه‌ی «مکتب اسلام» مورد توجه قرار گرفت، لایحه‌ی انجمن‌های ایالتی و ولایتی بود. مجله‌ی «مکتب اسلام» نسبت به این لایحه، که ضدیت با اسلام را در دستور کار خود داشت، بی‌تفاوت نماند و همچون سایر نهادهای دینی، به مخالفت با آن پرداخت. انتشار «مکتب اسلام» از حوزه‌ی علمیه‌ی قم، جرقه‌ای به افکار و اندیشه‌ها در حوزه‌ها زد که باعث شد فضلا و طلاب حوزه‌های ایران، به چاپ و نشر مجلات یا کتاب‌های جدید اقدام کنند. در حوزه‌ی علمیه‌ی قم، چندین مجله و نشریه تحت عناوین فصلنامه، سالنامه، مجله و یا سلسله انتشارات، منتشر گردید که فقط می‌توان به اسامی آن‌ها اشاره کرد: «مکتب تشیع» (سالنامه و فصلنامه)، «معارف جعفری» (سالنامه و فصلنامه)، «مکتب انبیاء» (فصلنامه). در یکی از شماره‌های نشریه، مقاله‌ی «اقتصاد در مکتب اسلام»، نوشته‌ی آیت‌الله سید موسی صدر، چاپ شد. در این مقاله، سید موسی صدر گوشه‌هایی از مسائل پایه‌ای اقتصاد را مورد ارزیابی قرار داده و نقش هریک از عوامل مهم اقتصاد (کار، سرمایه و ابزار) را در یک تشکیلات تولیدی، از دیدگاه‌های مختلف و سیستم‌های اقتصادی دنیای آن روز، توضیح داده و پس از آن، جایگاه تولیدکننده را در مکتب اقتصادی اسلام تشریح نموده و در آخر، ضمن مقایسه‌ی این مکتب با مکتب‌های اقتصادی جهان، این‌گونه نتیجه گرفته بود که نظام اقتصادی اسلام براساس حقیقت‌های موجود در جامعه و حقوق ثابت عوامل تولید استوار است.
هرچند «مکتب اسلام» در سال‌های انتشارش در دوره‌ی پهلوی، بارها و بارها توقیف شد، اما انتشار آن باعث ایجاد شکوفایی و نوآوری در محافل مذهبی شده و بسترهای لازم برای تعامل روحانیون با روشن‌فکران و دانشجویان را فراهم کرد.
فرجام سخن
کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ هرچند به‌ظاهر موجب شد تا رژیم پهلوی بر جامعه مسلط شده و با ایجاد اختناق فضای جامعه را به کنترل خود درآورد، اما از سوی دیگر، در زیر پوست جامعه همچنان مجادلات ادامه داشت؛ به‌طوری‌که در دهه‌های بعدی، روشن‌فکران غرب‌زده و کمونیست‌ها و همچنین جریانات التقاطی سعی می‌کردند که نشان دهند اسلام نمی‌تواند پاسخ‌گوی نیازهای روز باشد و مذهبی‌ها از ابزارهای مدرن بی‌بهره بوده و جذابیتی برای نسل جوان ندارند. این مسئله باعث شد تا جریانی در حوزه‌های علمیه شکل بگیرد که با استفاده از ابزارهای روز و تجدیدنظر در روش‌های سنتی، درصدد ارتباط با نسل جوان برآید.
بدین ترتیب، در اواخر دهه‌ی ۳۰، شاهد راه‌اندازی نشریه‌ی «مکتب اسلام» توسط برخی از فعالان سیاسی مذهبی بودیم. این نشریه دوره‌ای شکل گرفت که آیت‌الله بروجردی، مرجع شیعیان، حوزه‌های علمیه را از ورود علنی به سیاست بازمی‌داشت. بر این اساس، این نشریه هدف خود را آگاه‌سازی اقشار مذهبی و پاسخ‌گویی به شبهات اعلام داشته و درصدد بود تا بسترهای لازم برای اصلاح روش‌های سنتی مذهبی در جامعه را فراهم کند. با این حال، قیام امام خمینی (ره) موجب شد تا موج اسلام سیاسی در جامعه فراگیر شود. در این زمان، برخی از افراد مبارز، برای پاسخ‌گویی و آماده‌سازی خوراک فکری به مسلمانان مبارز، که در آن زمان خطر جریانات التقاطی آن‌ها را تهدید می‌کرد، اقدام به راه‌اندازی نشریات مختلفی کردند.
از این نشریات می‌توان به نشریه‌ی «بعثت» و «انتقام» اشاره کرد. نگاهی مقایسه‌ای بین این دو نشریه نشان می‌دهد که نشریه‌ی «بعثت» بیشتر به مطالب روز توجه داشته و درصدد ارائه‌ی تحلیل از مسائل روز به اقشار مذهبی بوده است، اما نشریه‌ی «انتقام»، ضمن بیان مسائل روز، ایجاد و تقویت پایه‌های تئوریک اندیشه‌ی اسلام را نیز در دستور کار خود قرار داده بود تا از این طریق، با آگاه‌سازی جوانان، به آن‌ها نشان دهد که اسلام دارای ایدئولوژی قوی و مشخصی برای اداره‌ی جامعه است.
منبع ، هفته نامه ۹ دی شماره ۱۶۸
